(०६-मणिपुरच्या अशांततेवरील लेखमालेतील सहावा लेख )

 

 

(ICRR - Assam & North East)

 

 

भारतातल्या धार्मिक- जातीय, वांशिक हिंसाचाराची वस्तुस्थिती...

 

भारतात ब्रिटिश काळापासून धार्मिक दंग्यांचा मोठा इतिहास आहे. यात काही प्रमाणात दोन जातींच्या संघर्षाच्या घटनाही घडत असतात. काही जाती समूहांची सशस्त्र संघटना आणि तिने केलेली हत्याकांडे यांचाही समावेश आहे. नॉर्थ ईस्ट भारतात दोन ट्राईबच्या सशस्त्र टोळ्यांनी एकमेकांची गावे जाळली, सामूहिक हत्याकांडे केली अशा घटनाही घडत आलेल्या आहेत. या लेखमालेच्या दुसऱ्या लेखात आपण १९९३ ला एनएससीएन- इसाक, मुईवा या नागा अतिरेकी गटाने कुकींचा केलेला नरसंहार, जो "जौदे हत्याकांड" (Joude Massacre ) नावाने ओळखला जातो त्याच्यावर नजर टाकली होती. या हत्याकांडात शेकडो कुकी मारले गेले आणि ३५० कुकी गावे नागांनी उध्वस्त करून बळकावली, १९९२ ते ९७ या ५ वर्षात नागांनी सुमारे ३५०० कुकी मारून शेकडो गावे प्रस्तावित "ग्रेटर नागालँड" ला जोडली असा आरोप कुकी नेहमी करत असतात.

 

 

मध्य बिहारमध्ये १९७७ ते २००१ या काळात जमीनदार विरुद्ध मागास जाती यांनी एकमेकांची ९० हत्याकांडे केली यात जेहानाबाद , लक्ष्मणपूर- बाथे आणि दालेलचाक- भंगुरा हि विशेष गाजली कारण यात प्रत्येकी ५० पेक्षा जास्त लोकांना एकाच वेळी गोळ्या घातल्या गेल्या. या २४ वर्षात दोन्ही बाजूनी काही शेकडा माणसे मारली गेली.

 

 

मणिपूर आणि उर्वरित दंग्यातला फरक आणि नवीन राजकीय परिस्थिती..

 

 

वर उल्लेख केलेले सर्व हिंसाचार, दंगे, नरसंहार सोशल मीडिया, इलेक्ट्रॉनिक, डिजिटल मीडियाच्या उदयापूर्वीचे आहेत त्यामुळे त्याचा तेव्हा फार गवगवा झाला नाही. शिवाय मणिपूरचा हिंसाचार सुरु होऊन ३ ऑगस्टला ३ महिने झाले तरी अजूनही लहान मोठ्या हिंसक घटना घडत आहेत म्हणजे याचा कालावधी खुप मोठा आहे. याशिवाय राज्यात आणि केंद्रात दोन्हीकडे भाजप सरकार आहे ज्याला भारतातले स्वतःला "सेक्युलर" किंवा "धर्मनिरपेक्ष" म्हणवणारे जातीय, धार्मिक, भाषिक, प्रादेशिक अस्मितांच्या मुद्द्यावर राजकारण करणारे सगळे राजकीय पक्ष, मीडिया आणि लेखक "हिंदुत्ववादी" आणि "मुस्लिम", "ख्रिश्चन" विरोधी म्हणून दाखवण्याचा प्रयत्न करतात. यामुळे मणिपूर हिंसाचाराचं विश्लेषण प्रत्येक जण आपापल्या सोयीने करू पाहतो. सध्या मणिपूरच्या छोट्याश्या गावापासून सर्वोच्च न्यायालय आणि देशाच्या संसदेपर्यंत मणिपूरचा हिंसाचार व्यापलेला असल्याने आपल्यालाही त्याचं सामाजिक, राजकीय, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय दृष्टिकोनातून याकडे पाहून खरं काय आणि अपप्रचाराचा भाग किती हे वेगळं काढावं लागेल. यासाठी आपण या घटनांचा चार विविध अंगाने विचार करू.

 

 

संघ परिवाराच्या ७ दशकांच्या व्यापक हिंदुत्व प्रसाराची मणिपूर हिंसाचारात नेमकी भूमिका काय? भाजपच्या राज्य आणि केंद्र सरकारने हा हिंसाचार भडकवला आहे का?

 

 

मणिपूरच्या घटना सुरु झाल्यानंतर कम्युनिस्ट आणि सेक्युलर ब्लॉकच्या लेखक, पत्रकारांकडून एक बाब आक्रमकपणे प्रसारित होत आहे ती अशी किगेल्या ७० वर्षात राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ प्रणित विविध संघटनांनी ख्रिश्चन द्वेषावर आधारित आक्रमक हिंदू राष्ट्रवाद अख्ख्या नॉर्थ ईस्टमध्ये गावागावात पसरवला त्याचा हा परिणाम आहे आणि हिंदू- ख्रिश्चन संघर्ष भडकावून भाजपाला त्या ७ राज्यात आपली जागा बळकट करायची आहे. यातला पहिला फोलपणा असा आहे कि मणिपुरी हिंदू हे गेली काही शतके थेट "वैष्णव हिंदू" आहेत आणि त्यांच्यात संघाला कल्चरल ऍप्रोप्रिएशन" च्या आडमार्गाने प्रवेश करण्याचं काहीही कारण नाही. मैतेई हिंदूंचं रास नृत्य प्रमुख भारतीय शास्त्रीय नृत्य प्रकारात मोडतं त्यांच्यावर हिंदुत्व लादण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. आणि कुकी समाजात- ते ख्रिश्चन असूनही वनवासी कल्याण आश्रमाच्या आणि अन्य संस्थांच्या शाळा आणि अन्य प्रकल्प आहेत.

 

 

थोडक्यात काय तर दोन्ही बाजूला संघ संबंधित संस्था खोलवर पोचलेल्या आहेत आणि त्यामुळे या संघर्षातून आपला फायदा करून घेणं सोडाच उलट वर्षानुवर्षं त्यांच्यात केलेल्या कामावर पाणी ओतल्यासारखी हि सध्याची परिस्थिती आहे.

 

 

राहिली गोष्ट भाजपच्या राजकीय लाभाची तर त्यात अजून मोठी चमत्कारिक परिस्थिती आहे. भाजपचे कुकी आणि मैतेई दोन्ही समाजातून आलेले आमदार आहेत त्यामुळे भाजपाला असा हिंदू- ख्रिश्चन संघर्ष भडकावून यातून काहीही मिळण्यासारखी स्थिती नाही उलट झालेल्या संघर्षामुळे कदाचित दोन्ही समाजात भाजप अलोकप्रिय होईल.

 

 

नॉर्थ ईस्ट मध्ये संघाच्या "कल्चरल ऍप्रोप्रिएशन" वर चर्च प्रायोजित कम्युनिस्ट मीडियाचे आक्षेप आणि वास्तविकता...

 

 

संघ नॉर्थ ईस्ट मधल्या वैविध्यपूर्ण ट्राईब्जना कल्चरल ऍप्रोप्रिएशनच्या माध्यमातून व्यापक- बृहद हिंदुत्वाच्या छत्रछायेखाली आणू पाहतो आहे आणि यात संघाला अफाट यश मिळालं आहे, याचा परिणाम म्हणून नॉर्थ ईस्टमध्ये हिंदू- ख्रिश्चन संघर्ष भडकत आहे हा चर्च प्रायोजित कम्युनिस्ट मीडियाचा आरोप आहे. या आरोपाचा विचार करताना "कल्चरल ऍप्रोप्रिएशन" म्हणजे काय याचा थोडक्यात विचार करावा लागेल.

 

 

कल्चरल ऍप्रोप्रिएशन!

 

 

या शब्दाचा तंतोतंत अर्थ "सांस्कृतिक उचलेगिरी" असा होत असला तरी ऍप्रोप्रिएशनचा खरा अर्थ दुसऱ्याची गोष्ट आपली आहे असा दावा ठोकणं, दुसऱ्याची गोष्ट, काम, प्रतीक, विचारधारा आपलीच किंवा आपल्यासारखीच आहे असं भासवणं असा होतो. आपण त्याच अर्थाने तो वापरू.

 

 

नॉर्थ ईस्ट मधल्या शेकडो ट्राईब्ज निसर्गपूजक आहेत. त्यांच्यात त्या निसर्ग प्रतिकांची कायमस्वरूपी मूर्ती, प्रतिमा करून ती पुजण्याची पद्धत नव्हती. आपल्याकडे नवरात्रात घटस्थापना होते तेव्हा जश्या त्यात वेगवेगळ्या नैसर्गिक पानाफुलांची, बी-बियाण्यांची आरास करून पूजा केली जाते तसाच हा प्रकार. संघ प्रणित संस्था- संघटनांनी ख्रिश्चनिटीच्या विध्वंसक आक्रमणाला तोंड देण्यासाठी या ट्राईब्जना तयार करताना त्यांच्या पारंपरिक प्रतिकांना चित्र आणि मूर्ती स्वरूपात आणण्यासाठी प्रोत्साहित केलं किंवा ज्यांनी तसा प्रयत्न केला होता त्यांच्या मागे संघाची ताकद उभी केली. यात संघाने कुठेही उचलेगिरी अर्थात "ऍप्रोप्रिएशन" केलेलं नाही तर आहे त्याचं "अँप्लिफिकेशन" म्हणजे "ध्वनीवर्धन" केलेलं आहे. नॉर्थ ईस्टच्या ट्रायबल्सना चर्च येण्यापूर्वी संस्कृती नव्हती, ते रानटी होते म्हणून आम्ही त्यांना सुसंस्कृत करण्यासाठी "धर्म म्हणजे जीझस आणि बायबल" दिला या दुष्प्रचाराला या ध्वनीवर्धनाच्या माध्यमातून संघाने उत्तर दिलं, याचे जमिनीवर अतिशय खोल, सकारात्मक आणि मोठे परिणाम झाले.

 

 

अरुणाचल प्रदेशात आदी, न्यिशी, आपातानी, गालो, तागीन या जातींच्या सूर्य- चंद्र पूजा "डोन्यी-पोलो" म्हणून आणि तांगसा जातीच्या शिवाला समकक्ष देवता "रंगफ्रा" याची पूजा प्रचलित होती पण त्याचं ध्वनीवर्धन होऊन "डोन्यी-पोलो" आणि "रंगफ्रा" यांची चित्र आणि प्रतिमा बनल्या. यांच्या नावाने शाळा, संस्था, कॉलेज, विमानतळ, इमारती उभ्या राहू लागल्या आणि यांची मंदिरे बनली. चर्चच्या आक्रमक विस्तारवादाला हे एक अति मोठं आव्हान आहे आणि यामुळे चर्चला नव्या मार्गांचं अनुसरण करावं लागेल अशी अवस्था आहे.

 

 

नॉर्थ ईस्टची सगळ्यात मोठी ट्राईब बोडो जात "बाथौ" या शिवरुपाची पंचमुखी निवडुंगाच्या रूपात पूजा करत होती, ती आता अधिक संघटित झाली आहे आणि जागोजाग "बाथौ" मंदिरं बांधली जाऊन एक संघटित, सुटसुटीत कर्मकांड- पूजापाठ त्याच्या अवतीभवती तयार झालं आहे.

 

 

हीच स्थिती मेघालयाच्या खासींच्या "सेंग खासी" संघटनेच्या बाबतीत आहे. सेंग खासी संघटना "नियम खासी" हा परंपरागत खासी धर्म मानणाऱ्या लोकांची आहे आणि हि संघटना १८८९ साली स्थापन झालेली आहे. याचा अर्थ संघाचे संस्थापक डॉ हेडगेवार ज्या वर्षी जन्मले त्या वर्षी सेंग खासी स्थापन होऊन तिने वेगाने ख्रिश्चन होणाऱ्या खासी जमातीला "प्रेस्बीटेरियन चर्च" ला अजून बळी पडू नये यासाठी प्रयत्न सुरु केले, कित्येक वर्षं एकाकी लढा दिला आणि स्थापनेनंतर जवळपास ७० वर्षांनी या संघटनेचा संघाशी संपर्क येऊन तो मजबूत होऊन या चळवळीचं ध्वनीवर्धन होऊन एक आत्मविश्वास निर्माण झाला. मेघालयात गारो ट्राईब मध्ये अशीच एक चळवळ ३० वर्षांपूर्वी सुरु होऊन आता ती अल्पसंख्य असूनही चांगली जोर धरत आहे.

 

 

मी ज्या गारो ट्राईब मध्ये अनेक वर्षं राहिलो ती जात गोमांस खाते, प्रत्येक धार्मिक कार्यक्रमात गाईचा बळी दिला जातो आणि तरीही आज त्या स्वधर्मी सोंगसारेक गारो जातीमध्ये (ख्रिश्चन नं झालेले गारो) संघाची स्वधर्मावर आधारित संघटना वाढत आहे. इथेही कधीही संघाने त्यांच्या चालीरीती व्यापक हिंदू धर्माच्या साच्यात दाबून, ओतून, ठोकून त्यांचा आकार बदलण्याचा प्रयत्न केला नाही. गोमांस आणि गोवध तिथे हजारो वर्षं चालत आलेला आहे त्या मुद्द्यावर आधीच ९०% ख्रिश्चन झालेल्या जातीला बृहद हिंदू समाजापासून लांब ठेवण्यात कोणता शहाणपणा आहे? भारताच्या विविध भागात गोमांस खाणाऱ्या हिंदूंचे काही समूह आहेत आणि तिथेही संघ सक्रिय आहेच.

 

 

अशाच चळवळी नॉर्थ ईस्टच्या सातही राज्यात प्रत्येक जातीत संघाच्या सक्रिय समर्थनाने निर्माण होत आहेत आणि पुढे जात आहेत. यात कुठेही संघाने "ऍप्रोप्रिएशन" केलेलं नाही तर जे आहे त्याचं "अँप्लिफिकेशन" केलेलं आहे.

 

 

कल्चरल ऍप्रोप्रिएशनचं भारतातलं खरं उदाहरण बघायचं असेल तर मुस्लिम मझारी आणि टोम्ब! कट्टर सुन्नी वह्हाबी पंथीय मुस्लिम मझारी आणि थडग्यांची पूजा गैर इस्लामी मानतात पण भारतात हे प्रकार सर्रास होताना दिसतात. मझारीची पूजा हि वह्हाबी मुस्लिम "बुतपरस्ती" अर्थात मूर्तिपूजेच्या जवळची मानतात ज्याला इस्लामचा ठाम विरोध आहे. त्यामुळे कल्चरल ऍप्रोप्रिएशन म्हणजे काय बघायचं असेल तर हि मझार पूजा बघावी, यात हिंदूंच्या मूर्तिपूजेची थेट नक्कल केलेली आहे त्यावर धूप, अगरबत्ती, फुलांच्या माळा वगैरे चढवलेल्या असतात. अल्लाच्या स्तुतीपर "कव्वाली" हि सुद्धा कल्चरल ऍप्रोप्रिएशनचाच एक भाग आहे कारण अशी कुराण बाह्य स्तुती वह्हाबी इस्लामला मंजूर नाही!

 

 

मणिपूरच्या पार्श्वभूमीवर ऍप्रोप्रिएशन आणि अँप्लिफिकेशन...